22 kwietnia 2013 r. w Muzeum Armii Krajowej im. Generała Augusta Emila Fieldorfa "Nila" w Krakowie odbyła się konferencja naukowa z okazji 70. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim. Powstanie wybuchło 19 kwietnia 1943 r. Ok. 1000-1500 Żydów skupionych w Żydowskim Związku Wojskowym i Żydowskiej Organizacji Bojowej, wytrwało w nierównej walce blisko miesiąc. W starciach z Niemcami zginęło ok. 7000 powstańców, z których wielu spłonęło żywcem.

Uroczystego otwarcia konferencji dokonał Kazimierz Barczyk, przewodniczący Rady Muzeum AK, który powitał licznie zebraną publiczność. Była ona tak liczna, że konieczne było dostawienie krzeseł poza standardowe rozmiary auli muzealnej. Poza Kombatantami - świadkami historii, naukowcami, przedstawicielami Wojska Polskiego i organizacji społecznych, bardzo licznie przybyli studenci oraz uczniowie krakowskich szkół ponadgimnazjalnych. K. Barczyk szczególnie gorąco powitał gościa honorowego spotkania - pana Władysława Bartoszewskiego, więźnia Auschwitz, żołnierza AK, wybitnego publicysty i działacza społecznego. W. Bartoszewski pełni obecnie funkcję Pełnomocnika Prezesa Rady Ministrów ds. Dialogu Międzynarodowego, w randze Sekretarza Stanu. Zajmuje się przede wszystkim, kontaktami Polski z Niemcami a także Izraelem i diasporą żydowską. 6 lutego 2013 r. został honorowym obywatelstwem Krakowa. Rada miasta nadała mu ten tytuł "za wkład w działalność publicystyczną i naukową dla zachowania pamięci o dziedzictwie Polskiego Państwa Podziemnego i Powstania Warszawskiego oraz o zbrodniach nazistowskiego i komunistycznego totalitaryzmu". Od lat związany jest także z Muzeum AK, którego Rady jest honorowym przewodniczącym. Podczas konferencji kilkakrotnie zaznaczono, iż osoba dostojnego gościa, jako świadka historii, została uwieczniona w przestrzeni ekspozycji stałej Muzeum AK "Polskie Państwo Podziemne i jego siła zbrojna", poświęconej Radzie Pomocy Żydom. Przed rozpoczęciem obrad, W. Bartoszewski zwiedził wspomnianą wyżej wystawę w towarzystwie K. Barczyka oraz Dyrektorów: Adama Rąpalskiego i Tadeusza Żaby. Ekspozycja spotkała się z uznaniem dostojnego gościa. Podczas rozpoczęcia spotkania w auli, pan Minister otrzymał okolicznościowe wiązanki kwiatów a także pamiątkowy ryngraf, który ofiarował ppłk Roman Utracki, Komendant 35. Wojskowego Oddziału Gospodarczego Garnizonu Kraków.

Władysław Bartoszewski na początku wykładu inauguracyjnego zaznaczył, iż decyzja o jego udziale w opisywanym wydarzeniu związana jest zarówno z zobowiązaniami prywatnymi, jak i służbowymi. Dalej poruszył sprawę europejskich i krajowych obchodów rocznicowych powiązanych z zagładą Żydów. Po refleksjach na temat polityki historycznej władz RP, mówca nawiązał do osobistych doświadczeń z czasów II wojny światowej. Rozpoczął od wspomnień więziennych z Auschwitz, aby następnie przejść do współpracy z Zofią Kossak-Szczucką i działalności w Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Opowiedział również m.in. o swojej działalności podziemnej w Krakowie a także o znanych mu osobiście krakowianach działających w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego. Dużą część wystąpienia W. Bartoszewskiego zajęła szeroko rozumiana tematyka stosunków polsko-żydowskich. Zmierzając ku końcowi wspomniał także okoliczności powstania swojej najnowszej książki noszącej tytuł: "O Żegocie. Relacja poufna sprzed pół wieku" (Warszawa 2013). Jest to książkowa wersja, nagranego w Instytucie Yad Vashem, świadectwa na temat jedynej, w okupowanej Europie, instytucji państwowej ratującej Żydów przed niechybną zagładą.

Kolejna część konferencji prowadzona była przez Dyrektora Muzeum AK Tadeusza Żabę, który głos oddał jako pierwszej pracownicy Instytutu Historii UJ, Dr Krystynie Samsonowskiej, która w referacie: "ŻEGOTA w Krakowie. Ratujący i ratowani", przedstawiła problematykę tych, którzy potrzebowali pomocy oraz tych, którzy jej udzielali. Porównała ze sobą te dwa czynniki, unikając - częstych w literaturze przedmiotu - uproszczonych interpretacji statystycznych. Dr Samsonowska zwróciła uwagę na fenomen organizacyjny "Żegoty" w kontekście wyjątkowości strukturalnej Polskiego Państwa Podziemnego, a wykorzystane dane dotyczące Krakowa, były - w miarę możliwości - prezentowane na tle porównawczym.

Po krótkiej przerwie rozpoczął się panel z udziałem Ministra Bartoszewskiego, który mówił o stosunku różnych narodów europejskich do Żydów w czasie II wojny światowej a także wspominał w kontekście tematyki okupacyjnej i żydowskiej wiele znanych mu postaci kultury i polityki. Władysław Bartoszewski mówił też o warszawskim Muzeum Historii Żydów Polskich, w którego Radzie i Polskim Komitecie Wspierania Budowy zasiada. Zanim pożegnał się z licznie zgromadzoną publicznością, pochwalił władze Krakowa, które jako pierwsze stworzyło placówkę muzealną poświęconą w całości Armii Krajowej. Do dyrekcji i pracowników powiedział m.in.: "Trzymajcie się i róbcie tak dalej!".

Zebrani mieli jeszcze okazję wysłuchać wystąpień trzech naukowców. Jako pierwszy wystąpił z tematem: "Polskie Państwo Podziemne w dziele ratowania Żydów przed zagładą na wystawie stałej w Muzeum Armii Krajowej", adiunkt Muzeum AK, dr Piotr Wierzbicki. Było to dynamiczne i bogato uzupełnione poglądowym materiałem ilustracyjnym wystąpienie jednego z twórców ekspozycji stałej, otwartej 27 września ub. r. Dr Wierzbicki zaprzeczył w swoim wystąpieniu tezie lansowanej ostatnio przez niemieckie media o domniemanym antysemityzmie AK. Bardzo interesujący był, również obudowany multimedialnie, referat - dra Pawła Skoruta (IPN Oddział w Krakowie), pt. Henryk Woliński ps. "Wacław", żołnierz AK, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Była to dobrze udokumentowana źródłowo biografia bohatera narodów polskiego i żydowskiego, który miał odwagę okazać człowieczeństwo w trudnych czasach okupacji. Jako ostatni efekty swoich badań przedstawił Michał Zajda, reprezentujący IPN Oddział w Krakowie oraz Gminę Wyznaniową Żydowską w Krakowie. W referacie: "Losy Tadeusza Pankiewicza Sprawiedliwego wśród Narodów Świata", wykorzystał materiały archiwalne pochodzące z kwerendy w zbiorach Instytutu Pamięci Narodowej. Przedstawił próby, jakie czyniła SB w celu pozyskania T. Pankiewicza do współpracy, włącznie z nieudolnymi działaniami zmierzającymi do skompromitowania bohatera z krakowskiego getta, jako domniemanego agenta Gestapo.

Obrady podsumował Dyrektor Tadeusz Żaba. Spotkanie zostało zarejestrowane, a w przyszłości jego pokłosie zostanie opublikowane w formie tomu pokonferencyjnego.

tekst Artur Jachna
fot. Karol Kowalski

**********

Flagi nad gettem
Paweł Frenkel  Żydowski Związek Wojskowy, Warszawa (ŻZW)
70. rocznica powstania w getcie warszawskim
Znaczek pocztowy wyemitowany w Izraelu w 2013 r.

**********