20 maja 2014 r. w Muzeum Armii Krajowej w ramach cyklu wykładów otwartych odbył się wykład pracownika Muzeum AK, Piotra Rychlika pt. Od Niepodległości do Niepodległości. Dzieje polskiego orła czapkowego (1918-1995).

Orzeł czapkowy należy niewątpliwie do najbardziej charakterystycznych elementów polskiego żołnierza. W miarę upływu lat zmieniały się oczywiście pewne szczegóły, ale główny motyw pozostawał bez zmian.

Prelegent rozpoczął swoje wystąpienie od przedstawienia orła z kłobuka piechoty wz. 1791. W 1810 r. oficjalnie wprowadzono orła na czapki wojskowe. Wzorem, do którego sięgano aż do końca XX wieku, stał się orzeł z okresu Królestwa Polskiego.

Długa jest lista orłów czapkowych używanych w ciągu ostatnich 200 lat. Referent w ciekawy sposób przybliżył ją publiczności, posługując się barwnym opisem i anegdotami oraz prezentacją multimedialną.

Ciekawa historia związana jest z orłem Legionów Polskich, zaprojektowanym jeszcze dla Związku Strzeleckiego przez por. Czesława Jarnuszkiewicza. Zastanawiający jest brak korony. Według jednej z wersji odnosiło się to do ówczesnej sytuacji politycznej (Polska nie odzyskała jeszcze niepodległości), druga wersja nawiązuje do przyszłego ustroju Polski (republika), natomiast trzecia mówi, że miało być to po prostu wynikiem ułamania się korony na projekcie.

Pierwszym orłem czapkowym w wolnej Polsce był orzeł wojskowy wz. 19, posiadający zamkniętą koronę. Kiedy w 1927 r. ogłoszono zmianę wzoru godła, pojawił się orzeł państwowy wz. 27, z otwartą koroną. Od ok. 1928 r. używany był orzeł "furażerkowy", mimo że nie zostało wydane w tej sprawie oficjalne rozporządzenie. Poszczególne orły wojskowe różniły się jednak nieznacznie, dlatego ujednolicić miał je orzeł wz. 33. Na rogatywki polowe przeznaczony został haftowany orzeł wz. 37. Po wybuchu II Wojny Światowej zaprojektowano we Francji dla PSZ orła wz. 40. Orły czapkowe pojawiały się również w okupowanej Polsce. Konspiracyjny orzeł AK powstał na bazie orłów legionowych i haftowanych wz. 37. Wykonywane je z różnych materiałów. Orzeł z Powstania Warszawskiego wzorowany był na orle "furażerkowym". Komuniści sięgali do innych wzorców. Przeznaczony dla żołnierzy I DP im. T. Kościuszki został orzeł wz. 43, wprowadzony w 1944 r. Tzw. "Kurica" projektu Janiny Broniewskiej nawiązywała do płaskorzeźby "piastowskiego" orła z wykonanego w 1825 r. grobowca Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego z Katedry w Płocku. Ten wizerunek spodobał się komunistom z ZPP, jednak nie przypadł do gustu żołnierzom, dlatego w 1945 r. opracowano orła wz. 45, który nawiązywał do przedwojennego wizerunku. W III RP na bazie wz. 19 i 40 pojawił się orzeł wz. 95 - używany do dnia dzisiejszego.

Po wykładzie odbyła się ciekawa dyskusja, podczas której padło kilka pytań. Prelegent wyjaśnił, dlaczego liczba wizerunków orłów czapkowych używanych przez polskich żołnierzy na przestrzeni dwóch wieków jest tak wielka.

tekst Anna Jędrzejczyk
fot. Anna Jędrzejczyk