Tożsamość regionalna wyrażona poprzez znaki, symbole i barwę, nabiera w chwili obecnej większego znaczenia, zwłaszcza w przededniu wstąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej. Niezmiernie ważnym elementem tożsamości jest identyfikacja wizualna miast i gmin, której przede wszystkim służą herby i flagi.

Wystawa "Godło i barwa Polski samorządowej" była pierwszą w kraju prezentacją, ukazującą w tak dużej skali zjawisko ustanowienia własnych znaków przez władze samorządowe polskich miast i gmin -herbów i flag.

Idea zorganizowania wystawy zrodziła się w rezultacie lektur artykułów prasowych, opisujących rozmaite przykłady inicjatyw samorządów lokalnych, dotyczących uchwalenia własnych znaków i barw. Szczególnie interesujący byt reportaż zamieszczony w "Gazecie Wyborczej" z listopada 1996 r., opisujący perypetie związane z projektowaniem flagi miasta Bartoszyce. W rezultacie wielu "przymiarek" przyjęto w końcu flagę inspirowaną średniowieczną chorągwią Bartoszyc, której wizerunek jest z dzieła Jana Długosza Banderia Prutenorium.

W Polsce, w przeciwieństwie do wielu krajów europejskich, w zasadzie poza kilkoma wyjątkami, nie było tradycji ustanowienia flag miejskich. Tymczasem flaga miejska, obok herbu, umacnia poczucie własnej tożsamości i samodzielności, jest znakiem integracyjnym społeczności lokalnej, może stać się również znakomitym środkiem promocji miasta i gminy. Bywa również, że potrzeba ustanowienia flagi inspirowana jest partnerskimi kontaktami z miastami państw Wspólnoty Europejskiej, gdzie tradycja flag miejskich ma wielowiekową historię. Wydało się zatem rzeczą godną uwagi, aby sprawdzić, ile miast i gmin w Polsce ma już własne flagi i jak one wyglądają.

Nie mniej ważnym celem wystawy było ukazanie podstawowych zasad prawidłowego projektowania herbów i flag. Informacyjno - dydaktyczna część wystawy była tym ważniejsza, że wiele z nowo powstających herbów i flag projektowanych jest bez znajomości podstawowych prawideł tworzenia znaków herbowych i weksyliów. Dodatkowe zamieszanie wprowadza brak znajomości wśród prawników podstawowych pojęć z zakresu terminologii heraldycznej i weksylogicznej, co znajduje wyraz w niejasnych sformułowaniach zawartych w tekstach uchwał władz samorządowych ustanawiających nowe herby i flagi.

Podczas prac nad wystawą powstała zatem inicjatywa przygotowania specjalnego wydawnictwa książkowego, które z jednej strony odzwierciedla aktualny stan rzeczy, z drugiej zaś zawiera rozprawy o heraldyce i weksylogii miast polskich, podstawowej terminologii dotyczącej tej dziedziny, zasadach projektowania flag, elementach protokółu flagowego oraz związanych z tym aspektach prawnych.

W książce zamieściliśmy również pełną listę polskich miast i gmin, które (wg. naszych informacji na koniec 1997 roku) posiadają własne flagi lokalne. Opracowaliśmy także mapę Polski, ukazującą topografię tego zjawiska w poszczególnych województwach. Zupełną nowością jest unikalny atlas polskich flag lokalnych, zawierających wizerunki flag miast i gmin uczestniczących w naszej wystawie. Atlas obejmuje 11 całostronicowych barwnych plansz.

Podstawowym problemem dla organizatorów wystawy było uzyskanie informacji, które miasta i gminy posiadają własne flagi, ponieważ w Polsce nie prowadzi się centralnego, urzędowego rejestru herbów i flag.

W pracach nad przygotowaniem wystawy i książki nieocenioną pomoc uzyskaliśmy od Pana Jacka Skorupskiego - specjalisty w zakresie weksylogii miejskiej z Polskiego Towarzystwa Weksylogicznego. Wspominając o przygotowaniach do wystawy nie sposób pominąć zaangażowania i merytorycznej pomocy wybitnego eksperta w dziedzinie heraldyki i weksylogii, Pana Alfreda Znamierowskiego, założyciela Instytutu Heraldycz-no - Weksylogicznego oraz Prezesa Polskiego Towarzystwa Weksylogicznego.

W rezultacie współpracy z ekspertami oraz w wyniku kontaktów z Urzędami Wojewódzkimi i Sejmikami Samorządowymi zestawiliśmy listę ponad 350 miast i gmin posiadających własne flagi. Do tych właśnie lokalnych urzędów samorządowych skierowaliśmy zaproszenie do wzięcia udziału w wystawie. Swój udział w ekspozycji zgłosiło ponad 180 miast i gmin. Zgromadziliśmy ok. 2500 eksponatów, w tym blisko 130 oryginalnych flag. Wśród eksponatów znajdują się, obok herbów, także druki urzędowe, materiały promocyjne, takie jak foldery, plany miast, zdjęcia insygniów władzy lokalnej, odznaki służb miejskich oraz inne przedmioty zawierające wizerunek herbu lub flagi. Nadesłane eksponaty reprezentują zróżnicowany poziom plastyczny, ale przyznać trzeba, że znaczna ich część jest zaprojektowana i wykonana profesjonalnie. Zebrany materiał daje obraz stanu identyfikacji wizualnej i poziomu plastycznego materiałów wizualnych w polskich miastach i gminach.

Wystawa "Godło i barwa Polski samorządowej" ma wymiar nie tylko heraldyczno - weksylogiczny. Innym ważnym jej aspektem jest prezentacja problematyki całościowego projektowania systemu identyfikacji wizualnej miasta lub gminy. Wśród nadesłanych materiałów korzystnie wyróżniają się te zestawy eksponatów, które hołdują jednej, spójnej koncepcji plastycznej, unikając tym samym przypadkowości i chaosu wizualnego.

Mogłoby się wydawać, że system identyfikacji wizualnej miasta to prawie to samo, co identyfikacja dotycząca firmy -wiele elementów, takich jak papeterie, pieczęcie, oznakowanie pojazdów, spełnia przecież podobne funkcje. Zebrane eksponaty pokazują jednak, że identyfikacja miejska ma swoją wyraźną specyfikę. Najlepiej prezentują się te zestawy, gdzie projektant nie kierował się wyłącznie kryterium plastycznej atrakcyjności, ale starał się oddać ducha miasta, jego tradycje i odnosił się z poszanowaniem do miejskich znaków - herbów, barw i flag -szukając w nich inspiracji do własnej wizji plastycznej. W tym właśnie tkwi dydaktyczne przesłanie wystawy związane z krzewieniem szeroko pojętej kultury plastycznej.

Biorąc pod uwagę duże zainteresowanie wystawą ze strony samorządów miast i gmin oraz dynamizm zjawiska podejmowania uchwał ustanawiających własne znaki, można mieć nadzieję, że nasza ekspozycja zamieni się w imprezę o charakterze cyklicznym, a obecna i kolejne prezentacje przysłużą się tworzeniu zrębów nowej, zgodnej z regułami sztuki, tradycji heraldycznej i weksylogicznej Polski samorządowej.

Andrzej Przedpelski
Instytut Wzornictwa Przemysłowego Wystawa pod patronatem marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
Instytut Wzornictwa Przemysłowego Warszawa, marzec 1998 rok