1. Jednostki pomocnicze w ustawie o samorządzie terytorialnym
Zgodnie z art. 5 ustawy o samorządzie terytorialnym gmina może tworzyć jednostki pomocnicze: sołectwa oraz dzielnice, osiedla i inne. Są one jednostkami organizacyjnymi gminy. Ustawa nie wyjaśnia treści pojęcia "jednostka pomocnicza". Poniższy artykuł jest próbą częściowego wyjaśnienia znaczenia tego terminu.
W literaturze z zakresu prawa samorządowego podkreślono, że jednostki pomocnicze nie mają charakteru związków samorządowych, nie stanowią odrębnych korporacji i nie mają osobowości prawnej. Według tych samych autorów jednostki pomocnicze są wyłącznie jednostkami podziału terytorialnego. Podkreśla się jednak, że mimo braku osobowości prywatnoprawnej, mają one osobowość w sensie publicznoprawnym. Zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego działalność jednostek pomocniczych prowadzona jest w ramach osobowości prawnej gminy. Jednostki pomocnicze korzystają z określonej samodzielności m.in. w zakresie korzystania z przydzielonego im mienia oraz rozporządzania dochodami z tego źródła.

2. Prawo miejscowe - określenie istoty jednostki pomocniczej
Zgodnie z art. 35 ustawy organizację i zakres działania sołectwa, dzielnicy (osiedla) określa rada gminy odrębnym statutem. Tak więc, w istocie rzeczy, określenie istoty jednostki pomocniczej musi opierać się na analizie konkretnych zapisów statutowych. Oznacza to, że sformułowanie uogólnień w interesującym nas zakresie nie jest możliwe. Gmina, działając oczywiście w ramach przepisów prawa, może bowiem ukształtować swój wewnętrzny ustrój w sposób różnoraki. Jednostki pomocnicze mogą posiadać istotne uprawnienia wpływania na życie gminy, mogą także być jedynie pozorną formą udziału mieszkańców w zarządzaniu gminą. Należy podkreślić oczywistą rzecz, że w przypadku ustalania struktur organizacyjnych gminy nie można przyjmować zasady, iż dozwolone są takie regulacje, które nie są wyraźnie zakazane. Przeciwnie, w regulacjach o charakterze publicznoprawnym i administracyjnym - a do takich należy zaliczyć regulacje określające status jednostek pomocniczych, kierować się należy dyrektywą, iż dopuszczalne są tylko takie regulacje, które wynikają z przepisów prawa. Zasada samodzielności gminy, oznacza w tym kontekście, swobodę kształtowania ustroju gminy, w tak wyznaczonych przez przepisy prawa ramach.
Uwzględniając powyższe uwagi należy stwierdzić, że treść ustawowego określenia "jednostka pomocnicza" będzie różna, zależnie od przyjętych w statucie gminy rozwiązań.

3. Zadania jednostek pomocniczych w gminach Małopolski
Wyjaśnienie istoty "jednostki pomocniczej" powinno opierać się na analizie całokształtu ustroju danej gminy. Istotne będą zwłaszcza zapisy statutu gminy, statutu jednostki pomocniczej ale także inne regulacje wewnętrzne. Pozostając jednak na poziomie pewnej ogólności odnotujmy niektóre regulacje prawa miejscowego określające zadania jednostek pomocniczych. Wydaje się bowiem, że te często ogólne normy najwyraźniej ukazują jakie było założenie gminnego prawodawcy co do usytuowania jednostek pomocniczych w strukturze gminy.
Uwzględniając analizę samorządowych ustrojów kilkudziesięciu wybranych gmin Małopolski należy stwierdzić, że regulacje te są często bardzo zbliżone a nawet równo-brzmiące. Wynika to z tendencji do przenoszenia zapisów ustawy do statutów, z korzystania z wzorcowych rozwiązań (prezentowanych przez różne wydawnictwa) a także korzystania z rozwiązań opracowanych wcześniej przez "aktywniejsze" gminy. Takiej praktyki nie należy jak się wydaje oceniać negatywnie. Nie ma bowiem żadnego racjonalnego powodu aby każda gmina podejmowała wysiłek redagowania prawa miejscowego samodzielnie. Pośród zadań jednostek pomocniczych wymienia się:
- zapewnienie udziału mieszkańców w zaspokajaniu ich zbiorowych potrzeb, a w szczególności:
zapewnienie udziału mieszkańców w rozpatrywaniu spraw socjalno bytowych, kulturalnych, opieki zdrowotnej, sportu i wypoczynku; organizowanie pomocy sąsiedzkiej mieszkańców i wspólnych prac na rzecz miejsca zamieszkania; kształtowanie zasad współżycia społecznego; wspomaganie gminy w realizacji jej zadań (Alwernia)
- (...) sprawowanie kontroli społecznej nad działalnością jednostek organizacyjnych związanych z warunkami życia na wsi (Sułoszowa)
- zaspokajanie zbiorowych potrzeb jego mieszkańców, a w szczególności poprzez działalność organów Osiedla oraz współdziałanie z organami Gminy, a także innymi instytucjami, przedsiębiorstwami, organizacjami i jednostkami organizacyjnymi działającymi na jego terenie (Krzeszowice)
- współuczestnictwo w organizowaniu i przeprowadzaniu przez radę miejską konsultacji społecznej w sprawach o podstawowym znaczeniu dla mieszkańców osiedla, (...) inne zadania zlecone przez radę miejską,
- (...) samorząd mieszkańców sprawuje kontrolę społeczną nad działalnością jednostek organizacyjnych związanych z warunkami życia w dzielnicy/osiedlu (Stary Sącz)
- organizowanie wspólnych prac na rzecz miejsca zamieszkania (Limanowa)
- kształtowanie odpowiednich stosunków współżycia mieszkańców poprzez podejmowanie działań mających na celu:
likwidowanie sporów i konfliktów sąsiedzkich, zwalczanie chuligaństwa, pijaństwa, wandalizmu, oraz zapobieganie demoralizacji dzieci i młodzieży; organizowanie wspólnych prac mieszkańców Osiedla na rzecz miejsca zamieszkania, a zwłaszcza poprzez: inicjowanie czynów społecznych, podejmowanie działań mających na celu umocnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz przeciwdziałaniu marnotrawstwu mienia (Wolbrom)
- dążenie do zaspokajania zbiorowych potrzeb ludności w granicach przewidzianych prawem możliwości samodzielnego decydowania i wpływania na rozstrzygnięcia innych organów w sprawach publicznych osiedla i miasta (Tarnów)
Jak widać z tego pobieżnego przeglądu zadania jednostek pomocniczych określa się różnorodnie. Mimo to sformułować można następujące wnioski: Jednostka pomocnicza wypełnia w gminie przestrzeń między administracją samorządową a obywatelem gminy. Wbrew bowiem wyraźnemu zapisowi ustawy nie jest możliwe urzeczywistnienie zapisu aby gmina była wspólnotą samorządową mieszkańców. Zadania o administracyjnym charakterze oraz względy czysto techniczne (ilość mieszkańców gminy) wykluczają możliwość aby gmina spełniała zadania "wspólnototwórcze". Urzeczywistnianie "wspólnoty" odbywa się bowiem przede wszystkim w niewładczych formach działania. Takie głównie przyporządkowane są jednostkom pomocniczym.
Co należy podkreślić, urzeczywistnianie "wspólnoty" wynikającej ze wspólnego miejsca zamieszkania może odbywać się w ramach bezpośrednich powiązań sąsiedzkich. jednostki pomocnicze są więc formą zorganizowania takich powiązań a przez to nadania gminie charakteru "wspólnoty samorządowej" Zadania jednostki pomocniczej mają w stosunku do zadań gminy charakter właśnie "pomocniczy". Sołectwo, dzielnica, osiedle pomaga gminie w realizacji jej (gminy) zadań. Nie ma więc uzasadnienia wyznaczanie jednostkom takich zadań, które nie zawierają się w zadaniach samej gminy.
W podsumowaniu rozważań o istocie jednostki pomocniczej należy odnotować, że sołectwa, dzielnice i osiedla a także inne jednostki pomocnicze są często formą realizowania rzeczywistej społecznej aktywności mieszkańców gminy. Pozwalają one wywierać wpływ na zarządzanie w gminie a przez to stanowią realny samorząd mieszkańców. Zagadnienia te są interesującym, choć nie wykorzystanym, obszarem badań socjologicznych .
Tekst powstał w ramach realizacji programu "Aktywizacja obywateli na najniższym szczeblu struktur społecznych i przygotowany został w oparciu o dane zebrane przy użyciu funduszy otrzymanych z Academy for Educational Development, finansowanej przez United States Agency for Intemational Development (Agencję Rządu USA ds. rozwoju międzynarodowego) na mocy umowy w ramach projektu DemNet.