Rozpoczynamy trudny proces integracji europejskiej. Musimy dostosować prawo i gospodarkę do warunków jakie stawia nam Europa. Sami stawiamy sobie zadanie, by znaleźć się w Unii jako partnerzy jej podmiotów, a nie z jednej strony balast, z drugiej zaś rezerwuar taniej siły roboczej. Najpoważniejszym bez wątpienia problemem będzie dostosowanie polskiego rolnictwa.

Wspólna Polityka Rolna (Common Agricultural Politics) była i jest jedną z najważniejszych polityk sektorowych prowadzonych przez władze UE. Wkrótce Polska zostanie nią objęta. Sprawi to, że polscy rolnicy będą mieli nieograniczony dostęp do europejskich rynków zbytu, co powinno spowodować zwiększenie eksportu. Należy się przy tym liczyć ze zwiększonym importem, w tym czasie polskie rolnictwo będzie już konkurencyjne cenowo na rynku UE. Wraz ze swobodą handlu powinno się więc poprawić saldo obrotów z UE, mimo wszystko eksport winien przewyższyć import. Co nie bez znaczenia -objęcie Polski CAP jest równoznaczne z pełnym dostępem do Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EAGGF), z której finansuje się wszystkie działania protekcyjne i interwencyjne na rynkach rolnych (tak na wewnętrznych jak i subwencjonowanie eksportu). Wydatki te stanowią ok. 50% budżetu UE.

Nic dziwnego, że Unia Europejska zachowuje dużą ostrożność wobec integracji swoich rynków żywnościowych z Polską. Z naszej strony też jest wiele obaw - podnosi się np. kwestie dostosowania kwot produkcji mleka i sytemu ograniczania produkcji zbóż. W UE wyrażane są poglądy, że należy wprowadzić okresy przejściowe dla aplikujących o członkostwo, szczególnie w sferze gospodarki żywnościowej. W ten sposób Polski nie objęłaby CAP, polscy rolnicy nie otrzymywaliby dopłat wyrównawczych. W związku z tym realne są obawy, że niektóre polskie produkty mogą okazać się nie - konkurencyjne na rynkach UE - lub dotychczasowa konkurencyjność może ulec pogorszeniu. Pojawiają się także głosy, że mimo integracji ta sfera polskiej gospodarki powinna znaleźć się poza strukturami Unii.

Wszystko to sprawia, że niezbędne są zmiany strukturalne polskiego rolnictwa. Domaga się tego też U E, podnosząc, iż sita ekonomiczna polskich gospodarstw jest nieporównywalna z europejskimi. W naszym rolnictwie jest zatrudnionych 4,8 mln. ludzi, co daje ok. 27% ogółu pracujących, ich udział w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto wyniósł zaledwie 6,5%. Świadczy to niestety o ogólnie niskim poziomie rozwoju gospodarczego Polski.

Tak więc jednym z podstawowych problemów jest aktywizacja wsi. Przy niewielkiej mobilności ludności w Polsce (zwłaszcza mieszkającej na wsi) alternatywą dla trwałego bezrobocia, jawnego lub ukrytego, jest wielosektorowy rozwój gospodarczy regionów wiejskich. Regiony te, w których dotychczas dominowały rolnictwo i leśnictwo, mają się stać obszarami, gdzie na znacznie większą niż dotychczas skalę będzie się rozwijał drobny przemysł i rzemiosło, a także usługi, w tym m.in. związane z turystyką.

Środki jakie mogą być przeznaczone na rozwój infrastruktury przez społeczności lokalne wsparte z budżetów gmin i państwa, są zdecydowanie niewystarczające. Stąd też konieczność poszukiwania innych źródeł, m.in. z Banku Światowego i Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, a także z programów pomocowych U E dla krajów kandydujących w okresie przedczłonkowskim. Ponadto po wstąpieniu do U E Polska będzie mogła uzyskać środki z funduszy strukturalnych.

Małopolska Rada Regionalna

Zdając sobie sprawę z wagi problemu, dziewięciu wojewodów i tyluż marszałków wojewódzkich sejmików samorządowych powołało do życia Małopolską Radę Regionalną, obejmującą zasięgiem swego działania województwa wchodzące w skład planowanych regionów Małopolski i Małopolski Wschodniej (Bielsko-Biała, Kraków, Kielce, Tarnów, Tarnobrzeg, Nowy Sącz, Rzeszów, Przemyśl, Krosno). MRR jako partner dla funduszy UE wypracowała Małopolski Program Rozwoju Wsi i Rolnictwa, który został przyjęty przez Radę Ministrów jako Pilotażowy Zintegrowany Program Rozwoju Regionalnego i uzyskał środki przeznaczone na przygotowanie do uruchomienia. Środki jakimi MPRWiR będzie dysponował w celu "rozwoju małej infrastruktury technicznej" to 12 mln. ecu wyłożonych przez Phare i taka sama kwota ze strony polskiej. Zdolność do wzorowego zaabsorbowania i wypełnienia przez stronę polską przyjętych na siebie zobowiązań współfinansowania programów pilotażowych na takim samym poziomie jak wkład UE, będzie z pewnością elementem kluczowym we właściwym przygotowaniu regionów do pełnego uczestnictwa w Funduszach Strukturalnych w perspektywie naszego członkostwa w DE. Tak więc jest to nie tylko szansa, ale i poważne zobowiązanie.
Rolnictwo w Małopolsce

Jak wyżej wspomniano nieefektywne rolnictwo i zapóźniona cywilizacyjnie wieś stanowią znaczną przeszkodę na drodze rozwoju i integracji z DE. Cała gospodarka narodowa, kształtowana zgodnie z potrzebami RWPG, charakteryzuje się zbyt dużym udziałem przemysłu ciężkiego i rolnictwa, a zbyt małym udziałem usług. Przebudowa rolnictwa jest więc uzależniona m.in. od restrukturyzacji całej gospodarki.

W Polskim rolnictwie czynnik pracy dominuje nieproporcjonalnie nad czynnikami kapitału i ziemi -liczba zatrudnionych w rolnictwie na 100 ha jest pięciokrotnie wyższa niż w U E, w ten sposób koszt robocizny stanowi 60% kosztów produkcji w gospodarstwach chłopskich. Drobne gospodarstwa -średnio po 7 ha, determinują matą skalę produkcji, ta zaś podnosi koszty jednostkowe. To w połączeniu z rozproszeniem produkcji i nie-jednorodnością asortymentu utrudnia sprzedaż po atrakcyjnej cenie. Dramatycznie niskie jest wykształcenie polskiej wsi - 72% kierujących produkcją rolną ma co najwyżej podstawowe wykształcenie. Utrudnia to racjonalizację produkcji rolniczej, adaptację do warunków gospodarki rynkowej i reorientację zawodową. Rzutuje też na kulturę pracy, na stosunek do problemów ochrony środowiska naturalnego, dziedzictwa kulturowego i krajobrazu.

Kluczem do reformy rolnictwa w tych warunkach jest zracjonalizowanie proporcji między pracą, ziemią i kapitałem, oraz przezwyciężenie skutków rozproszenia i małej skali produkcji, co osiągnąć można poprzez przesunięcie znacznych zasobów pracy do pozarolniczych działów gospodarki. Większość nowych miejsc pracy, ze względów ekonomicznych i społecznych powinna powstać na wsi. Znacznie bardziej złożona sytuacja jest w Małopolsce, gdzie dodatkowa praca poza rolnictwem dla większości rodzin chłopskich jest koniecznością. Tu według autorów MPRWiR powinna urzeczywistniać się koncepcja wielofunkcyjnego rozwoju, oznaczająca tworzenie alternatywnych dla rolnictwa miejsc pracy i źródeł dochodów.

Głównym problemem wsi małopolskiej jest przeludnienie agrarne oraz rozdrobnienie ziemi. Zamieszkuje tu blisko 25% ogółu ludności wiejskiej kraju, na 14% użytków rolnych kraju, co stanowi, że na 100 ha przypada tu niemal dwukrotnie więcej mieszkańców niż w reszcie kraju. Udział regionu w produkcji rolniczej jest jeszcze gorszy -13%. Rozdrobnienie gospodarstw rolnych jest bardzo silne - co czwarte jest karłowate, ma poniżej 2 ha powierzchni; co drugie ma powierzchnię 2 - 5 ha, powyżej 10 ha ma 3% gospodarstw. Średnia powierzchnia gospodarstw jest prawie dwa razy mniejsza niż w kraju.

Produktywność rolnictwa małopolskiego jest nieco gorsza niż w kraju, ale w przeliczeniu na jedno gospodarstwo i jednego zatrudnionego prawie dwukrotnie gorsza, bo też zatrudnienie w rolnictwie jest tu niemal dwukrotnie wyższe (na 100 ha - 22 zatrudnionych w kraju, 41 w Małopolsce). Te czynniki sprawiają, że średni miesięczny dochód rolnika w Małopolsce wyniósł w 1995 r. 147 zł., a więc mniej nawet niż zasiłek dla bezrobotnego czy emerytura rolnicza. Stąd w Małopolsce rolnictwo wraz z pracą zarobkową mają jednakowy udział w kreowaniu dochodu rolnika. Jak wynika z sondaży, taka struktura dochodów jest zgodna z preferencjami mieszkańców Małopolski. 3/4 rodzin rolniczych uzupełnia swoje dochody dzięki emeryturom. Można więc stwierdzić, że egzystencja ludności wiejskiej w Małopolsce w dużej części opiera się na budżecie państwa.

Założeniem reformy musi więc być efektywne wykorzystanie zasobów siły roboczej na wsi poprzez wykreowanie nowych miejsc pracy poza rolnictwem lub alternatywnych źródeł dochodów. Aby bezrobocie na wsi małopolskiej osiągnęło poziom naturalny należy wykreować ok. 750 tys. miejsc pracy.

Cele MPRWiR

Małopolska Rada Regionalna biorąc pod uwagę czynniki sprzyjające i ograniczające rozwój małopolskiej gospodarki rolnej, w tym korzystne położenie geograficzne i bliskość dużych rynków zbytu, walory środowiska naturalnego -przyrodnicze, krajobrazowe, glebowe, klimatyczne i turystyczne, niektóre aspekty dotychczasowego rozwoju, np. istnienie mikroregionów o wyspecjalizowanej produkcji rolniczej, pozytywne czynniki demograficzne i kulturowe, a także niską zdolność akumulacji kapitału własnego, braki w zakresie rozwiązań prawno-ustrojowych, a więc brak planu zagospodarowania przestrzennego, brak środków kredytowych, niedostatki infrastruktury technicznej i społecznej, stan środowiska naturalnego i krajobrazu, często zdewastowanego, z niską klasą czystości wód, niski stopień integracji rolnictwa z gospodarką narodową z niedorozwojem rynku rolnego i słabym wyposażeniem technicznym rolnictwa, inercję obecnej, niekorzystnej struktury agrarnej z silnym rozczłonkowaniem ziemi i jej słabym obrotem oraz niski poziom wykształcenia, dla wykorzystania istniejących przesłanek rozwoju oraz zneutralizowania zagrożeń i przezwyciężenia ograniczeń, wytyczyła cele, które uzupełniając się mają doprowadzić do przebudowy struktury zatrudnienia, zmniejszenia bezrobocia i podniesienia poziomu życia mieszkańców Małopolski.

Tworzenie nowych miejsc pracy jest podstawowym celem MPRWiR. Wyróżnia się tu szczegółowe zadania: aktywizację małych miast jako ośrodków rozwoju obszarów wiejskich, rozwój małej i średniej przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, tworzenie warunków rozwoju gospodarki lokalnej, zwiększenie zatrudnienia w infrastrukturze wsi, zorganizowanie regionalnego systemu innowacji, zagospodarowanie miejscowych surowców naturalnych, rozwój agroturystyki, stworzenie systemu promocji regionu i pozyskiwania inwestorów, rozwój więzi gospodarczych z bliską zagranicą (Czechy, Słowacja, Ukraina).

MPRWiR podkreśla rolę rozwoju infrastruktury technicznej, a to poprzez rozwój systemu wodociągów, kanalizacji oraz oczyszczalni ścieków na wsi, gazyfikację wsi, wsparcie modernizacji dróg wiejskich i łączności, rozwiązanie problemów gospodarowania odpadami, reelektryfikację niektórych regionów wiejskich. Nie bez znaczenia jest też rozwój instytucji rynku i organizacji rynku rolnego. W tej problematyce na czoło wysuwa się budowa rynku rolnego, tak hurtowego jak i giełd rolnych, powiązanego z rynkami zagranicznymi, a także przetwórstwa i przechowalnictwa. Aby te cele były realne do osiągnięcia należy, według autorów programu, rozwijać edukację poprzez zmianę struktury kształcenia szkolnictwa średniego, rozwój kształcenia ustawicznego oraz rozwijać doradztwo, by doprowadzić do zmian struktury społecznej wsi -aktywizacji i integracji społeczności lokalnej. Nie można zapomnieć o ochronie walorów przyrodniczych ł kulturowych regionu szczególnie narażonego na kataklizm powodzi. Wskazuje się na konieczność budowy systemu małej retencji wód, zalesianie nieużytków i słabych użytków rolnych. Istotna jest ochrona środowiska przyrodniczego, ze szczególnym uwzględnieniem terenów górskich, ale również ochrona kultury materialnej - dziedzictwa narodowego.

Osobnym problemem, priorytetowym choćby ze względu na źródło środków, które mają być wykorzystane, jest przystosowanie rolnictwa do wymagań integracji europejskiej oraz podniesienie efektywności rolnictwa. Istotna jest tu racjonalizacja produkcji z uwzględnieniem mechanizmów rynkowych, poprzez specjalizację i standaryzację produkcji rolniczej, rozwój rolnictwa ekologicznego, wdrożenie programu zrównoważonego rozwoju terenów górskich, rozwój systemu informacji marketingowej, rozwój, restrukturyzację i modernizację przemysłu rolno-spożywczego. Osobną kwestią jest poprawa struktury agrarnej, m.in. przez komasację gruntów. Z problematyką integracji europejskiej immanentnie związane jest dostosowanie funkcjonowania służb fitosanitarnych i weterynaryjnych do wymogów Unii Europejskiej, której granica przesunie się na wschód.

Aby ten program mógł zostać wprowadzony w życie, szczególną aktywnością muszą wykazać się środowiska samorządowe, do których jest on kierowany.

Zarząd Programem

Jak zapewniają autorzy Programu, tworząc koncepcję zarządu oparli się na podstawowych zasadach efektywnego działania - maksymalizacji efektów przy minimalnych kosztach. Zarząd ten zostanie zweryfikowany po przyjęciu Programu przez Rząd Polski i Komisję Europejską, wtedy zarządzanie programem zyska umocowanie prawne.

Dziś struktura biorąca udział w pracach nad MPRWiR składa się z następujących elementów: Małopolskiej Rady Regionalnej, zatwierdzającej Program i ponoszącej odpowiedzialność merytoryczną i finansową za realizację jego celów, powołany przez nią Zarząd Programu i Biuro przygotowujące kryteria i zasady wyboru projektów, przygotowujące zgłoszone projekty do akceptacji Komitetu Sterującego, monitorujące realizację projektów, przygotowujące kadry do realizacji Programu, prowadzące działania promocyjne.

Prócz tego w realizacji programu uczestniczą Agencje: Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Rynku Rolnego, Własności Rolnej Skarbu Państwa, Agencje Rozwoju Regionalnego, Fundusze: Pracy oraz Rozwoju Wsi Polskiej, Ochrony Środowiska, Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, Fundacje: Zaopatrzenia Wsi w Wodę i Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA), Ośrodki Doradztwa Rolniczego, Porozumienie Izb Rolniczych Małopolski, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych - Biuro Rozwoju Regionalnego w Krakowie.

Realizacja

Małopolski Program Rozwoju Wsi i Rolnictwa wystartował, działa jego Biuro w Krakowie, przyjmowane są pierwsze wnioski. Rząd włączył Program do Zintegrowanych Pilotażowych Programów Rozwoju Regionalnego, Unia Europejska przekazała z funduszu Phare pieniądze na jego realizację.

Najważniejszym dziś zadaniem jest rozpropagowanie tego programu, kolportaż informacji o możliwości uzyskania pomocy dla określonego rodzaju projektów, o warunkach jakie należy spełnić oraz sposobie przygotowania projektu. Nieocenioną rolę w rozbudzeniu społeczności lokalnych mają do odegrania media oraz organizacje społeczne, takie choćby jak Stowarzyszenie Gmin Małopolski.

Realizacja Małopolskiego Programu Rozwoju Wsi i Rolnictwa jako programu pilotażowego będzie jedną z podstaw do oceny przygotowania Polski nie tylko do odpowiedzialnego korzystania z pomocy finansowej Unii Europejskiej, ale dojrzałości do współpracy z jej instytucjami.