Mimo znacznych wysiłków państwowej Służby Ochrony Zabytków województw południowo - wschodnich oraz władz samorządowych niektórych gmin uzdrowiskowych tego regionu, stan zabytkowej, drewnianej architektury w historycznych zdrojowiskach Małopolski ulega ciągłemu pogorszeniu.

Architektura uzdrowiskowa, zjawisko kulturowe wyróżniające się pewną specyfiką w sztuce europejskiej, dotarła do naszego kraju około połowy XIX wieku aby rozpowszechnić się i zadomowić na dobre w końcu tego stulecia. Mimo iż czerpała ona inspiracje ze wzorów szwajcarskich i południowo - niemieckich uległa swoistej transformacji stylowej i zwłaszcza w rozpowszechnionej formie drewnianych pensjonatów uzdrowiskowych oraz licznych obiektów parkowych (zadaszone promenady, altany, ozdobne obudowy źródeł wód leczniczych) często wykorzystywała lokalne tradycje rzemieślnicze. Architektura ta wyparta przeważnie z centrów uzdrowisk przez murowaną architekturę modernizmu lat międzywojennych i blokowe budownictwo sanatoryjne ostatniego 50-lecia, dziś stanowi już tylko zjawisko zanikające. A szkoda! Towarzyszyła wszak rozwojowi uzdrowisk w ich najlepszym okresie, będąc malowniczym tłem "wyjazdów do wód" po zdrowie i wypoczynek, o którym dziś czytamy z dawnych pamiętników.

O rozległości zjawiska kulturowego jakim w XIX wieku były uzdrowiska świadczy wykonana przez Teofila Żebrawskiego w roku 1862 "Mappa zdrojowisk lekarskich w Galicyi i Bukowinie". Teofil Żebrawski (1800-1887), jeden z najwybitniejszych polskich kartografów XIX wieku, pierwszy doktor kartografii na Uniwersytecie Jagiellońskim (1832), wykonał "Mappę zdrojowisk" na zlecenie Komisji Balneologicznej, której przewodniczącym był Józef Dietl, pierwszy prezydent Krakowa okresu autonomii galicyjskiej. Mapa uzdrowisk galicyjskich Żebrawskiego w zestawieniu z opisem tychże uzdrowisk pióra Józefa Dietla stanowią dziś podstawowe źródło do historii lecznictwa uzdrowiskowego w Galicji.

Spojrzenie dziś na tę mapę uzmysławia nam jak rozpowszechnionym zjawiskiem na terenie Galicji i Bukowiny w tamtym czasie było tworzenie nowych uzdrowisk. Na obszarze od Krzeszowic na północnym - zachodzie aż po Czerniowce na południowym - wschodzie funkcjonowało wtedy około 150 zespołów uzdrowiskowych. Autor mapy wyróżnia zdroje: solne, siarczane, szczawianowe, żelaziste i wiele innych typów. Do mapy dołączony był 14- stronicowy opis uzdrowisk wydany w 1862 roku nakładem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Późniejsze, dokładniejsze opracowanie tego tematu podał W. Szajnocha w pracy pt: "Źródła mineralne Galicji, pogląd na ich rozłożenie, skład chemiczny i powstanie" (Rozprawy Wydziału Matematyczno -Przyrodniczego Akademii Umiejętności w Krakowie) (1).

Przypomnienie mapy Żebrawskiego i zawartych w niej informacji o rozmieszczeniu uzdrowisk w Galicji dzisiaj w dobie utrwalającego się samorządu lokalnego gmin małopolskich nie jest przypadkowe. Może stanie się ono źródłem refleksji nad wiodącą funkcją wielu małopolskich miejscowości, które przed lat'' właśnie lecznictwu uzdrowiskowemu zawdzięczały swój rozwój i popularność. Piszący te słowa będąc do niedawna Miejskim Konserwatorem Zabytków Uzdrowiska Rabka, działającym w strukturze administracyjnej samorządu lokalnego, pragnie przypomnieniem tego dokumentu, wywołać na łamach "Wspólnoty Małopolskiej" dyskusję o znaczeniu dawnych uzdrowisk wraz z ich zabytkową architekturą w kształtowaniu się krajobrazu kulturowego Małopolski.

Stwierdzić bowiem na koniec wypada, że podtrzymywanie lokalnych tradycji, właśnie przez dbałość o materialne zabytki przeszłości, dowodzić powinno naszych świadomych związków z miejscem, w którym żyjemy. Szczególną rolę będzie miała tu do odegrania tworząca się Samorządowa Służba Ochrony Zabytków.

(1) Wszystkie informacje dot. "Mappy zdrojowisk lekarskich ..." wg: J. Szaflarski, Teofil Zebraw-ski (1800-1887) - pierwszy doktor kartografii na Uniwersytecie Jagiellońskim (1832) i jego działalność w tym zakresie. Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, seria C z. l3 s. 11 i in.

Mirosław Holewiński
1996-05-01