Żywienie w szkołach - z raportu opracowanego na zlecenie Biura Stowarzyszenia Gmin Małopolski 1.WSTĘP

Wiedza o racjonalnym żywieniu wśród ludności w Polsce na ogół jest fragmentaryczna i nieproporcjonalna w stosunku do potrzeb związanych z planowaną działalnością na rzecz ochrony zdrowia poprzez promocję racjonalnego żywienia.

Z roku na rok coraz więcej uwagi zwraca się na związki pomiędzy jakością żywienia, stanem rozwoju fizycznego i odżywienia, stanem zdrowia w najwcześniejszych fazach rozwoju człowieka a jego kondycją zdrowotną w wieku dojrzałym.

Wyniki badań potwierdzają, iż zachorowalność na wiele chorób nie wynika jedynie ze stylu życia i sposobu żywienia w wieku dojrzałym, lecz ma swoje podłoże we wczesnym okresie rozwoju. Instytut Żywności Żywienia im. A. Szczygła w Warszawie podaje, że znanych jest ok. 80 różnych chorób i zaburzeń organizmu występujących w konsekwencji nieprawidłowego żywienia.

2. WYNIKI badań dotyczących żywienia i stanu odżywienia dzieci i młodzieży.

Stwierdza się, ze niedożywienie, niedobory pokarmowe oraz liczne choroby na tle żywienia powodują szereg przejściowych i stałych kalectw. Istnieje wiele dowodów świadczących, ze nieprawidłowe żywienie ma istotny wpływ na funkcje rozrodcze, aktywność fizyczną, wzrost i rozwój dzieci, zdolność uczenia się, wydajność pracy oraz ogólną jakość życia i dobrostan.

Ponadto niedożywienie zmniejsza zdolność do zwalczania chorób zakaźnych potęgując zasięg i ostrość chorób wśród źle odżywionych.

Prowadzone w wielu placówek naukowych w Polsce badania sposobu żywienia i stanu odżywienia różnych grup ludności, w tym przede wszystkim dzieci i młodzieży wskazują stosunkowo liczne błędy, niedobory pokarmowe w tej grupie społeczeństwa.

Rezultaty 20-letnich testów przeprowadzonych przez Instytut Żywności i Żywienia im. A.Szczygła w Warszawie na niedożywionych dzieciach począwszy od lat 70-tych wskazują na wczesne, nieodwracalne zaburzenia rozwoju umysłowego, powstałe w wyniku niedożywienia. Niedożywienie dzieci w wieku przedszkolnym prowadzi do karłowatości. Gdy głodne dziecko uczestniczy w zajęciach szkolnych ma ograniczoną zdolność skupienia uwagi i uczenia się. Zły stan zdrowia i przewlekłe niedożywienia szczególnie niedokrwistość, utrzymująca się podczas decydujących wczesnych lat nauki, noga trwale ograniczyć zdolność uczenia się.

Badania IZŻ prowadzone od wielu lat wykazały także, że diety uczniów ze względu na braki dostatecznej podaży wapnia, magnezu wynikające z małego i nieregularnego spożywania mleka i przetworów mlecznych byty miżdżycorodne. W związku z tym dzieci i młodzież mogą być zagrożone ryzykiem osteoporozy i nowotworów, co w konsekwencji może wpłynąć na pogorszenia stanu zdrowia całej ludności kraju.

Wyniki badań tych samych autorów wykazały niedostateczne spożycie białka "ogółem", wapnia, żelaza, tiaminy, ryboflawiny (witaminy B1 i B2), witaminy C oraz utrzymujący się nadmiar spożywania tłuszczów szczególnie pochodzenia zwierzęcego.

Badania prowadzone w Zakładzie Higieny Akademii Medycznej w Krakowie, rozpoczęte w roku 1998 w regionie Polski południowej, mające na celu ocenę stanu zdrowia i odżywienia dzieci i młodzieży wykazały, że ok. 1/3 badanych uznana została za wymagającą opieki lekarskiej. Stwierdzono m.in. nieodpowiedni skład poszczególnych składników w racjach pokarmowych, zbyt wysoki udział tłuszczów przy jednoczesnym niedoborze dostarczanych składników mineralnych w porównaniu do ilości zalecanych. Autorzy tych badań podają, że utrzymujący się zaniżony poziom niektórych składników pokarmowych poszczególnych grup wiekowych dzieci wymaga możliwie skutecznego działania, zmierzającego do wzmożonej podaży tych składników. Wiąże się to z zaleceniem spożycia produktów spożywczych, które są szczególnie dobrym źródłem brakujących składników.

Objawy próchnicy stwierdzono u 60% badanych dzieci.

Stwierdzono także, że duże wahania wartości energetycznej dobowych racji pokarmowych w kolejnych grupach wieku powoduje u dzieci ryzyko niepełnego lub nadmiernego pokrycia potrzeb energetycznych. Stwierdzono wyższą liczbę dzieci wiejskich z niską masą ciała w stosunku do wysokości ciała w okresie pokwitania, co wskazuje na występowanie zaniżonego spożycia w stosunku do potrzeb ustroju.

Na podstawie dostępnych wyników badań dzieci i młodzieży można stwierdzić, że istniejąca sytuacja może być czynnikiem zwiększającym podatność młodego pokolenia na choroby i odchylenia w stanie zdrowia powstające na tle wadliwego żywienia. Do najczęściej występujących należą niedobory wysokości i masy ciała, opóźnienie procesów wzrastania i dojrzewania fizjologicznego, a niekiedy! umysłowego oraz niedobory składników mineralnych szczególnie wapnia, magnezu, żelaza, jodu, subkliniczne niedobory witamin, obniżenie zdolności obronnych organizmu, zwiększenie zapadalności na choroby zakaźne, próchnica zębów, nadwaga, otyłość.

3. Uwagi o konieczności oragnizowania posiłków w szkole.

W Polsce dożywianie dzieci nie miało i nie ma charakteru akcji organizowanej. Otrzymane do wglądu dane z wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej Działu Higieny Szkolnej dotyczące posiłków organizowanych w szkołach wykazują, że w Krakowie stosunkowo w małym procencie szkół wydawane są posiłki obiadowe lub śniadania względnie napoje. Przyczyny tego stanu rzeczy są skomplikowane i trudne. Najczęściej zgłaszanymi trudnościami w prowadzeniu śniadań w szkołach jest:

- brak zainteresowania ze strony rodziców (części rodziców) dożywianiem ich dzieci,
- nauczanie w systemie gabinetowym utrudnia organizowanie śniadań dla uczniów klas starszych (Wędrówka po szkole, przenoszenie się z klasy do klasy),
- brak warunków lokalowych, ciasnota, brak kuchni, zaplecza kuchennego, zwłaszcza w placówkach wiejskich,
- zbyt krótkie przerwy między lekcjami,
- trudności w pozyskiwaniu sponsorów do zapewnienia bezpłatnych śniadań dla dzieci z rodzin biedniejszych.

IŻŻ w Warszawie na zlecenie Ministwerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej przeprowadził na podstawie badań stacji sanitarno-epidemiologicznych w Polsce analizę, która wykazała, że jakość żywienia realizowanego w stołówkach szkolnych w Polsce jest wysoce niezadowalająca. Stwierdzono, że w żywieniu zbiorowym dzieci i młodzieży w reprezentowanych grupach szkół występuje szereg nieprawidłowości w sposobie żywienia. Dotyczy to przede wszystkim zbyt małego spożycia mleka i przetworów mlecznych, warzyw i owoców, ryb i przetworów zbożowych takich jak grube nietłuszczowe kasze, pieczywo razowe. W nadmiarze spożywane są tłuszcze, szczególnie zwierzęce oraz cukier i słodycze. Stwierdzono także, że nieprawidłowości w zakresie żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w placówkach oświatowo-wychowawczych wynikają ze stosunkowo wysokich kosztów żywienia niedofinansowania szkół jak również niskich kwalifikacji zawodowych personelu stołówek szkolnych.

W staraniach o poprawę obecnego stanu rzeczy jest:

1. uznanie żywienia zbiorowego w szkołach jako niezbędnego elementu ochrony zdrowia młodego pokolenia i nadanie mu odpowiedniej rangi u władz lokalnych, postaranie się o sponsorów na wyasygnowanie kwot na jego właściwą realizację.
2. upowszechnienie działań edukacyjnych wśród kadry pedagogicznej szkół, rodziców a przede wszystkim osób zajmujących wysokie stanowiska we władzach lokalnych, na temat znaczenia żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży
3. zobowiązanie szkół do realizacji żywienia zbiorowego
4. poprawy bazy żywieniowej w szkołach
5. propagowanie i upowszechnianie w środowiskach szkolnych prawidłowych wzorców w zakresie racjonalnego żywienia.

4. WNIOSKI

Wobec przytoczonych informacji o aktualnym niezadowalającym stanie zdrowia dzieci i młodzieży w wieku szkolnym w Polsce, o znaczeniu posiłków spożywanych w czasie pobytu dzieci w szkołach, o niedostatecznym organizowaniu posiłków szkolnych należy zmobilizować wszelkie możliwości celem uruchomienia sieci stołówek szkolnych prawidłowo zorganizowanych, przygotowujących pełnowartościowe posiłki.

Ze względu na fakt, że większość matek pracuje zawodowo poza domem należałoby obok tzw. śniadań szkolnych organizować przede wszystkim posiłki obiadowe.

Realizacja prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży w szkołach zależy od zaangażowania i kompetencji osób odpowiedzialnych za żywienie tj. od dyrekcji szkół, grona pedagogicznego, personelu medycznego szkół, komitetów rodzicielskich, a przede wszystkim od czynników ekonomicznych.

W przypadku braku możliwości organizacyjnych i technicznych lub braku odpowiedniego zaplecza żywieniowego należy stymulować szkoły do realizacji innych, prostych form żywienia stosownie do istniejących warunków.

W obecnej trudnej sytuacji ogólnej korzystnym byłoby organizowanie przygotowania obiadów szkolnych według wypróbowanych wzorców zagranicznych tj. tzw. "kuchni-matek", czy tzw. "catheringu", które polegają na tym, że w dzielnicy dużego miasta, czy terenie kilku czy jednej gminy ziała duży zakład przygotowujący posiłki dla np. kilku tysięcy osób. Gotowe posiłki są rozprowadzane do kilku szkół, o odpowiedniej porze. Zorganizowanie tego sposobu żywienia dzieci ma wiele pozytywów w realizacji racjonalnego żywienia w aspekcie organizacyjnym, zdrowotnym i ekonomicznym.

Wprowadzenie systemu "cateringowego" zapewni:
a/ zgodnie z zasadami prawidłowego żywienia planowanie, przygotowywanie, dystrybucje posiłków dla dużej liczby uczniów,
b/ spożywanie posiłków we właściwej porze dnia,
c/ wdrażanie wśród uczniów prawidłowych nawyków żywieniowych,
d/ mniejsze straty składników pokarmowych surowców użytych do przygotowania posiłków poprzez zapewnienie nowoczesnego sprzętu i urządzeń wykonanych z odpowiednich materiałów zarówno do sporządzania posiłków jak i ich dystrybucji,
e/ uzyskanie lepszych wyników ekonomicznych ponieważ stwierdzono, że przy większej liczebności konsumentów można wyżywić lepiej i taniej oraz prawdopodobne możliwe zatrudnienie mniejszej ilości personelu kuchennego na skutek zmechanizowania większości prac,
f/ łatwe utrzymanie dobrego stanu higienicznego sprzętu i urządzeń zakładu żywienia zbiorowego, wyprodukowanych z odpowiednich materiałów, które mają wpływ na wartość zdrowotną posiłków i przyczyniają się do eliminacji zatruć pokarmowych.

Poniesione koszty na zorganizowanie wyżej omawianego przedsięwzięcia nie mogą być porównywalne z "korzyściami" jakie powinny zaistnieć w zakresie zdrowia dzieci i młodzieży uczęszczających do szkół, w których istnieją możliwości spożywania obiadów w czasie pobytu dzieci w szkole.

Stwierdza się, że żywienie dzieci i młodzieży w szkołach powinno być traktowane jako istotny element ochrony zdrowia młodego pokolenia. Należy przypomnieć zasadę, że lepiej - łatwiej i taniej jest zapobiegać występowaniu schorzeń, aniżeli je leczyć.

Prof. dr hab. Anna Międzobrodzka jest Kierownikiem Katedry Żywienia Człowieka Wydziału Technologu Żywności Akademii Rolniczej w Krakowie oraz członkiem Komitetu Żywienia Człowieka VI Wydziału Nauk Medycznych PAN w Warszawie. Niniejszy raport przygotowany został przy użyciu funduszy otrzymanych z Academy of Educational Development, Inc., finansowanej przez United States Agencyfor International Development (Agencję Rządu USA ds. Rozwoju Międzynarodowego) na mocy umowy nr 181 0032-A-OO-5002-00 w ramach Projektu Democracy Networkfor Central and Eastern Europę (Projekt Sieci Demokratycznej dla Europy Środkowej i Wschodniej).