W dniach 5-8 lipca delegacja Muzeum AK udała się do Wilna na uroczyste obchody operacji "Ostra Brama". Organizatorami wyjazdu było: Stowarzyszenie Łagierników Żołnierzy AK, Urząd do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, przy wsparciu Ministerstwa Spraw Zagranicznych, z udziałem Światowego Związku Żołnierzy AK Okręgu Wileńskiego oraz Nowogródzkiego i Związku Polaków na Litwie.

Operacja "Ostra Brama" rozpoczęła się w nocy 6/7 lipca 1944 roku. Termin akcji został pierwotnie został wyznaczony na 10 lipca ale front przybliżał się tak szybko, że zmieniono datę szturmu co spowodowało, że nie wszyscy zdążyli stawić się na czas w wyznaczonych miejscach.

Żołnierze Armii Krajowej rozpoczęli nierówny, bohaterski bój o wyzwolenie Wilna spod okupacji niemieckiej, znacząc miejsca walki setkami poległych i rannych m.in. na torach w Kolonii Wileńskiej, w ataku na Rossę, przy bramie Subocz, w Kalwarii, w centrum miasta, w bitwie pod Krawczunami.

Oddziały Armii Krajowej, w dniach od 7 do 13 lipca 1944 r., w ramach akcji "Burza" stoczyły szereg bitew pod dowództwem płk. Aleksandra Krzyżanowskiego "Wilka", dowodzącego Okręgiem Wileńskim "Wiano". Jednostki AK miały samodzielne wyzwolić Wilno z rąk Niemców i wystąpić wobec Armii Czerwonej w roli gospodarza terenu. Zakładano, że miasto zdobędą połączone siły wileńskiego i nowogródzkiego Okręgu AK.

Założenia te zostały opracowane w marcu 1944 r., przez sztab Okręgu wileńskiego AK. Niemcy wyprowadzili do walki oprócz piechoty i artylerii broń pancerną i siły lotnicze łącznie około 17 tys. żołnierzy, siły AK uderzające na "Wilno" liczyły około 4 tys. ludzi (piechota i kawaleria). Polakom udało się wyzwolić znaczną część Wilna. Do 13 lipca, we współdziałaniu z wojskami radzieckimi, całe miasto zostało oczyszczone z Niemców. Na Górze Zamkowej żołnierze AK wywiesili biało-czerwoną flagę (wieszającym był Jerzy Jensz ps. "Krepdeszyn" wraz z Arturem Rychterem ps. "Zan"). Polska flaga już po kilku godzinach została zerwana przez Sowietów, którzy wywiesili czerwony sztandar. Dowództwo i żołnierze AK byli podstępnie rozbrajani, większość z nich została wywieziona na Syberię lub trafiła do więzień.

Wiele lat później "Krepdeszyn" były łagiernik, osiadł w Krakowie i po przejściu na rentę redagował "Okruchy Wspomnień z lat walki i martyrologii AK", dokumentując historię i losy żołnierzy AK. Zmarł w 2004 r.

**********

Relacja

W sobotę 5 lipca rano wyjechaliśmy trzema autokarami z Warszawy i udaliśmy się do Sejn, gdzie po obiedzie dołączyła do nas druga grupa uczestników. Do Wilna dojechaliśmy w godz. wieczornych. Tam zostaliśmy zakwaterowani w Domu Polskim "Pan Tadeusz" i w hotelu Corner, w dzielnicy Stare Miasto. Busem dojechali kombatanci z Białorusi. Po zakwaterowaniu i kolacji spotkaliśmy się w sali Gościnnej Domu Polskiego na wieczorze wspomnień z udziałem żołnierzy AK - uczestników Akcji "Ostra Brama".

Na początku przybyłych powitał Artur Konrad - prezes Stowarzyszenia Łagierników Żołnierzy Armii Krajowej, o wprowadzenie historyczne poproszony został dr Andrzej Siedlecki , prezes Stowarzyszenia w latach 2011-2014. Wspomnieniami dzielili się mjr Stefania Szantyr - Powolna, ps. "Hanka" - Honorowy Prezes Stowarzyszenia Łagierników Żołnierzy Armii Krajowej, Włodzimierz Mikuć, ps. "Jarema" - Prezes Okręgu Wileńskiego AK, żołnierz I Wileńskiej Brygady AK, kpt. Weronika Sebastianowicz, ps. "Różyczka" ze Stowarzyszenia Łagierników Żołnierzy AK na Białorusi, płk Tadeusz Bieńkowicz ps. "Rączy" Kawaler VM - Prezes Polskiego Związku Więźniów Komunizmu w Krakowie, mjr Czesław Sawicz, żołnierz AK z Podbrodzia, narzeczona mjr Zygmunta Szendzielarza "Łupaszki" Lidia Lwow, ps. "Lala" - łączniczka V Wileńskiej Brygady AK i ks. kpt. kanonik Czesław Wierzbicki, ps. "Kula" - w latach 1940-1944 żołnierz ZWZ-AK więzień obozu w Kałudze, w czasie wojny utrzymywał kontakt z oddziałem partyzanckim "Kmicic". Podczas pacyfikacji został aresztowany przez oddział SS i osadzony w obozie przejściowym w Postawach pod Wilnem. Podczas transportu zbiegł. Zaprzysiężony, przydzielony został do Dowództwa II Zgrupowania AK mjr Mieczysława Potockiego "Węgielnego", gdzie służył w charakterze szefa kancelarii polowej. Uczestniczył w akcji "Burza", w walce o Wilno oraz w boju spotkaniowym pod Wilnem. Po rozbrojeniu osadzony w Miodnikach Królewskich i wywieziony do Kaługi. Po zwolnieniu z Kaługi wrócił do Wilna i nawiązał kontakt z szefem Sztabu Zgrupowania kpt. Janem Drozdowiczem, ps. "Gerwazy". Za jego pośrednictwem zdobył potrzebne, "lewe" dokumenty. Ewakuowany do Torunia ukończył Liceum dla Dorosłych. W 1947 roku wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie. Święcenia kapłańskie otrzymał w roku 1952. Za swoją nieugiętą postawę był wielokrotnie aresztowany, kilkakrotnie sądzony, z więzienia w Toruniu, został wykupiony przez parafian, którzy złożyli się anonimowo na grzywnę nałożona na swego proboszcza.
 
W niedzielę 6 VII.br. w kościele św. Teresy została odprawiona uroczysta msza św. koncelebrowana przez pięciu kapłanów w tym przez żołnierza AK, ks. kpt. kanonika Czesława Wierzbickiego ps. "Kula". Po mszy św. udaliśmy się do kaplicy MB Ostrobramskiej na indywidualną modlitwę, a następnie autokarami na Cmentarz na Rossie, gdzie przy mauzoleum "Matka i Serce Syna" odbyły się uroczystości główne. W sąsiednich kwaterach spoczywają żołnierze polegli w walkach o Wilno w latach 1919-1920, a także podczas operacji "Ostra Brama" w 1944 r. Na cmentarzu zgromadzili się żołnierze Okręgu Wileńskiego i Nowogródzkiego AK oraz poczty sztandarowe Stowarzyszenia Łagierników Żołnierzy AK, Klubu Weteranów Armii Krajowej w Wilnie, Stowarzyszenia Polskich Kombatantów na Litwie z wiceprezesem Edwardem Klonowskim, pocztem Niezależnego Związku Harcerskiego "Czerwony Mak" im. Bohaterów Monte Cassino ze Skawiny, a także Stowarzyszenia Klubu Wrzesień 1939. W uroczystościach udział wzięli m.in.: Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych Jan Stanisław Ciechanowski, Sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Andrzej Krzysztof Kunert, Minister w Rządzie Republiki Litewskiej Jarosław Niewierowicz, Poseł Leszek Dobrzyński, Konsul Generalny RP w Wilnie Stanisław Cygnarowski, Przewodniczący Związku Polaków na Litwie Michał Mackiewicz. Przybyli też Polacy zamieszkali w Wilnie, a co najważniejsze liczna grupa młodzieży i harcerzy. Grupa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej, delegacja Macierzy Szkolnej, uczestnicy wyprawy edukacyjnej z IPN Oddział w Krakowie - Bratnia Pomoc Akademicka im. św. Jana z Kęt, Klub Historyczny im. Armii Krajowej w Zelowie, Klub Gazety Polskiej. Uroczystość uświetnił Chór Misericordia z parafii Św. Faustyny Kowalskiej w Koninie. Znicz pamięci zapalili płk Tadeusz Bieńkowicz "Rączy" i mjr Stefania Szantyr - Powolna, ps. "Hanka". Wygłoszono przemówienia okolicznościowe i złożono wieńce oraz zapalono znicze. Ostatnim punktem był salut sztandarami nad grobami poległych w walkach o Wilno w 1944 roku.

Po zakończeniu uroczystości na Cmentarzu, udaliśmy się na uroczysty obiad do Domu Polskiego z udziałem ministrów, mera Regionu Soleczniki Zdzisława Palewicza, Michała Dworczyka - Prezesa Fundacji Wolność i Demokracja, Michała Mackiewicza - Prezesa Związku Polaków na Litwie. Po obiedzie uroczyście otwarto wystawę fotograficzną Jerzego Karpowicza "Miejsca pamięci narodowej na Ziemi Wileńskiej".

Kolejnym uroczystym akcentem obchodów było udekorowanie przez dr Jana S. Ciechanowskiego - kierownika UDSKiOR Medalem "Pro Patria" osób szczególnie zasłużonych: Bożenny Bargieł, Moniki Brzezińskiej, Władysława Mackiewicza i Janiny Macutkiewicz.

W części wspomnieniowo-refleksyjnej głos zabrał pochodzący z Wileńszczyzny mjr Jarzy Krusenstern "Tom" - v-ce Prezes Fundacji Muzeum Historii Armii Krajowej, który nawiązując do tego jak ważna jest pamięć o przeszłości i patriotyczne wychowanie przyszłych pokoleń zaprosił zebranych do odwiedzenia Muzeum Armii Krajowej w Krakowie.

Młodzież z Polskiego Studia Teatralnego w Wilnie, pod kierownictwem p. Lili Kiejzik zaprezentowała wzruszający i nagrodzony owacjami montaż literacko - muzyczny poświęcony żołnierzom AK. Po spektaklu aktorzy wręczyli Kombatantom bukieciki polnych kwiatów.

Następnie reżyser Ewa Szakalicka wygłosiła wprowadzenie do zrealizowanego przez siebie filmu o Akcji "Burza" na Wileńszczyźnie z udziałem świadków historii pt. "Drogi do Ostrej Bramy".
Ostatnim punktem dnia była uroczysta kolacja, przy której do późna wspominano wydarzenia sprzed 70 lat i kolegów, którym nie dane było doczekać uroczystości.

W poniedziałek 7 VII. br. zostały złożone kwiaty i zapalone znicze przy pomniku w Krawczunach, gdzie 13 lipca 1944 roku została stoczona krwawa bitwa z oddziałami Wehrmachtu dowodzonymi przez gen. Stahela przez Zgrupowanie AK mjr Mieczysława Potockiego "Węgielnego". O przebiegu bitwy opowiedzieli jej uczestnicy: ks. kpt. Czesław Wierzbicki "Kula", kpt. Czesław Sawicz oraz kpt. Lech Rudziński. Na polu bitwy zginął dowódca 1 Wileńskiej Brygady AK - Czesław Gombczewski "Jurand". Po stronie AK poległo 80 żołnierzy, zaginionych było 9, rannych zostało - 35. W bitwie udział wzięły: 1 Brygada Wileńska AK - dowodzona przez "Juranda"; 4 Brygada "Narocz" - dowodzona przez por. Longina Wojciechowskiego "Ronina"; 23 Brygada Brasławska - dowodzona przez por. Witolda Kisiela "Światołdycza"; 36 Brygada "Żejmiana" dowodzona przez kpt. Witolda Kiewlicza "Wujka".

Po modlitwie, złożono wiązanki i zapalono znicze oraz odśpiewano pieśni partyzanckie.
Następnym miejscem, które odwiedziliśmy była Kalwaria Wileńska, gdzie pochowanych zostało 46 żołnierzy z II Zgrupowania, poległych w Krawczunach - Nowosółkach. Delegacje złożyły wieńce, zapaliły znicze i odmówiono modlitwę za żołnierzy z wileńskiego i nowogródzkiego Okręgu AK poległych podczas zdobywania Wilna. Ks. Kpt. "Kula" opowiadał, że groby te niszczono z premedytacją, bowiem władze uznały leżących w nich akowców za bandytów, odnowił je przy pomocy Budimexu w 1989 r., Związek Polaków na Litwie. Kolejną tablicę, umieszczoną w 1990 roku, zniszczyli "nieznani sprawcy". Odnowiła ją społeczność polska (na pamiątkę pozostawiono ślady wandalizmu). W kwaterze tej pochowany został Michał Półtorak ps. "Grot", kawaler orderu wojennego Virtuti Militari, żołnierz 4 Brygady Wileńskiej AK, kustosz pamięci o towarzyszach broni, poległych pod Krawczunami.

Po południu pojechaliśmy do Kolonii Wileńskiej gdzie w czasie mszy Św. o godz. 17. 00 modliliśmy się za spokój dusz żołnierzy AK, poległych podczas walk w Kolonii Wileńskiej oraz zmarłych w zorganizowanym tam szpitalu polowym. Tradycyjnie udaliśmy się na miejscowy cmentarz, gdzie odbyła się dalsza cześć uroczystości - złożono wiązanki i zapalono znicze przy pomniku upamiętniającym żołnierzy AK poległych w szturmie na Wilno. Po zakończeniu części oficjalnej, o wspomnienia poproszono pochodzących z tej miejscowości kpt. Stanisławę Kociełowicz - wiceprezes Stowarzyszenia Łagierników Żołnierzy AK i prezes Okręgu Szczecińskiego ŚZŻAK oraz kpt. Edwarda Klonowskiego "Klon" wiceprezesa Stowarzyszenia Polskich Kombatantów na Litwie, który dbał o kwatery pochowanych na cmentarzu w Kolonii Wileńskiej żołnierzy AK.

We wtorek 8.VII.br. udaliśmy się do Ponar (dzielnicy tzw. wielkiego Wilna), gdzie w latach 1941-1944 tamtejszy las stał się miejscem masowych mordów dokonywanych przez oddziały SS, policję niemiecką i kolaboracyjną policję litewską, rekrutujące się głównie spośród szaulisów. Oddziały te wymordowały ok. 100 tys. ludzi, w tym do 20.000 Polaków (inteligencję wileńską i żołnierzy Armii Krajowej). Ofiary przywożono pociągami lub ciężarówkami albo pędzono pieszo, następnie rozstrzeliwano i grzebano w olbrzymich dołach. Świadkiem zbrodni był Józef Mackiewicz, który w 1945 r. opublikował tekst Ponary-Baza, a także dziennikarz Kazimierz Sakowicz, który napisał Dziennik Pisany W Ponarach Od 11 Lipca 1941 r. Do 6 Listopada 1943 r. Dziś na terenie lasu znajduje się pomnik oraz muzeum. Na miejscu kaźni złożono kwiaty, zapalono znicze, wysłuchaliśmy poezji, a chór Misericordia z Konina uświetnił uroczystość pieśniami patriotycznymi. W imieniu Stowarzyszenia "Rodzina Ponarska" przemawiały Panie Maria Wieloch i Bożena Bargiel. Na zakończenie Prezes Artur Konrad podsumował czterodniowe obchody 70. rocznicy operacji "Ostra Brama", dziękując uczestnikom za obecność i udział w uroczystościach. Ostatnim akcentem było wspólne pamiątkowe zdjęcie wykonane przy pomniku.
Na Wileńszczyźnie jest ponad 50 miejsc upamiętniających walki żołnierzy Armii Krajowej - są to groby, pomniki i tablice. Jednym z zadań Związku Polaków na Litwie jest opieka nad miejscami pamięci narodowej. Przed tegorocznymi obchodami 70 rocznicy Operacji "Ostra Brama" wszystkie miejsca pamięci zostały uporządkowane, zasadzono kwiaty w kolorach białym i czerwonym.

We wszystkich uroczystościach towarzyszyli nam, składali wieńce i wygłaszali okolicznościowe przemówienia: Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych Jan Stanisław Ciechanowski, Sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Andrzej Krzysztof Kunert, Konsul Generalny RP w Wilnie Stanisław Cygnarowski, uczestnicy walk, żołnierze AK i członkowie Stowarzyszenia Łagierników.

Po uroczystościach nadszedł czas na serdeczne pożegnanie z żołnierzami AK z Białorusi, wszyscy życzyliśmy sobie zdrowia i jeszcze wielu spotkań w przyszłości. Bus ruszył w kierunku Lidy i Grodna, a nasze autokary w kierunku granicy z Polską.

Przekroczyliśmy granicę w Ogrodnikach udając się do Sejn, gdzie po obiedzie zwiedziliśmy Bazylikę Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny - kościół podominikański z figurą Matki Bożej z Dzieciątkiem słynącą cudami. Świątynia pełni funkcję kościoła parafialnego, sanktuarium i kolegiaty oraz nosi godność bazyliki mniejszej.

Po zwiedzeniu bazyliki nadszedł czas na pożegnanie z kolejną grupą miłych współuczestników uroczystości, i wyruszenie w drogę do Warszawy.

Organizatorom wyjazdu na obchody 70. rocznicy Akcji "Ostra Brama" należą się słowa uznania i serdeczne podziękowanie za wspaniałe przygotowanie wyjazdu, stworzenie atmosfery wzajemnego szacunku i pomocy, opiekę, troskę i pomoc okazaną Kombatantom.

tekst i fot. Małgorzata Koszarek